Cỗ máy tạo việc làm trong kỷ nguyên thương mại số

Thương mại điện tử vẫn được coi là kẻ “giết chết” hàng chục ngàn nhân công trong lĩnh vực bán lẻ truyền thống. Nhưng, mới đây, một chuyên gia người Mỹ đã đưa ra một cái nhìn hoàn toàn khác về ngành công nghiệp này khi coi thương mại điện tử là “cỗ máy tạo ra việc làm”.

Trên các phương tiện truyền thông, sự phát triển mạnh mẽ của thương mại điện tử thường được đưa tin cùng với sự sụt giảm của ngành bán lẻ. Viễn cảnh cho những người lao động có trình độ phổ thông đang làm việc trong ngành bán lẻ ngày càng u ám. Thế nhưng, ở một góc nhìn khác, có thể thấy rằng thương mại điện tử, bao gồm cả các hình thức bán hàng trên mạng, đang tạo thêm việc làm trong xã hội.

Kẻ sát nhân thầm lặng?

Đầu tháng 8 này, hàng trăm người đã xếp hàng tại ngày hội việc làm của Amazon (Amazon Jobs Day) diễn ra tại 12 thành phố của nước Mỹ. Người tìm việc đến từ đủ mọi nơi và làm đủ mọi nghề nghiệp, từ nhân viên cửa hàng, bảo vệ, kỹ thuật viên, thợ sửa thiết bị điện tử… cho đến người quản lý tại các doanh nghiệp, với độ tuổi dao động từ thanh niên tới cả những người đã nghỉ hưu.

Mặc một bộ complet, đeo cà vạt và mang theo một bộ hồ sơ xin việc, Lenny Betances, 32 tuổi, cho biết đã từng làm người quản lý tại một trung tâm phân phối hàng hóa của Target và có kinh nghiệm quản lý chuỗi cửa hàng tại Marines. Anh hy vọng kinh nghiệm của mình trong lĩnh vực bán lẻ có thể giúp bản thân có cơ hội trúng tuyển vào vị trí quản lý khâu vận hành tại một nhà kho của Amazon. “Liệu có một công việc nào tốt hơn là làm quản lý tại một nhà kho rộng bằng 20 sân vận động?”,  Lenny Betances phấn khích nói.

Dù hằng năm đều tuyển dụng nhân sự với số lượng lớn nhưng Amazon và các công ty thương mại điện tử khác như vậy vẫn bị nhiều chuyên gia kinh tế ví như những “kẻ cướp” việc làm của ngành bán lẻ truyền thống với tốc độ chóng mặt, và cho rằng số lượng nhân sự họ tuyển dụng không thấm tháp gì so với số lượng công việc bị mất đi.

Theo tờ The New York Times, thương mại điện tử chỉ chiếm khoảng 8,4% doanh thu bán lẻ nói chung ở Mỹ nhưng tác động của nó tới lực lượng lao động của ngành lại vô cùng lớn. Hàng trăm ngàn việc làm đã được tạo ra tại các công ty kinh doanh trực tuyến cũng không thể bù được một số lượng lớn công việc bị mất đi trong ngành bán lẻ truyền thống. Hơn nữa, những công việc mới được tạo ra lại chủ yếu tập trung ở các thành phố lớn và các trung tâm công nghệ.

Số liệu từ Cục Thống kê lao động Mỹ cho thấy, số lượng nhân sự tuyển dụng tại các công ty thương mại điện tử đã tăng gấp đôi trong năm năm qua, vượt qua tất cả các ngành bán lẻ khác. Xét trong khoảng thời gian 15 năm qua thì lượng nhân sự tuyển dụng trong lĩnh vực thương mại điện tử đã tăng hơn 330%, trong lĩnh vực nhà kho, trung tâm phân phối tăng 80%. Trong khi đó, lượng tuyển dụng trong lĩnh vực bán lẻ nói chung gần như không thay đổi, còn trong lĩnh vực cửa hàng, trung tâm thương mại lại giảm 25%.

Nhưng dù có tốc độ tăng trưởng tuyển dụng ở mức cao nhất thì công việc trong lĩnh vực này chỉ chiếm một tỷ lệ khá nhỏ trong bức tranh của ngành bán lẻ nói chung. Ví dụ, trong 15 năm qua, ngành bán lẻ chỉ tuyển dụng khoảng 178.000 người, chỉ bằng chưa đầy 30% so với tổng số người lao động trong ngành và bằng khoảng 1/5 số người làm việc trong các trung tâm phân phối, kho bãi. Hơn nữa, số lượng việc làm tạo ra không đủ bù đắp được số việc làm bị mất đi trong lĩnh vực cửa hàng, trung tâm thương mại.

Điều này, theo các chuyên gia, chủ yếu là do thương mại điện tử là ngành kinh tế ít thâm dụng nhân công. Các công ty thương mại điện tử bán nhiều hàng hóa nhưng có số lượng nhân viên ít hơn các cửa hàng truyền thống. Gần 3/4 các công ty thương mại điện tử chỉ có bốn nhân viên hoặc ít hơn.

Chính những con số thống kê nói trên khiến nhiều người đưa ra lời nhận định là theo thời gian, ngành bán lẻ truyền thống sẽ đến ngày tận thế và hàng ngàn nhân viên trong ngành này sẽ thất nghiệp. Cánh cửa việc làm cho người lao động không bằng cấp, chỉ tốt nghiệp trung học phổ thông đang ngày càng hẹp dần.
Tuy nhiên, sự thực có phải là như vậy? Một bản báo cáo mới công bố gần đây lại đưa ra một cái nhìn hoàn toàn khác.

Ông Michael Mandel, Giám đốc về chiến lược kinh tế tại Viện Chính sách tiến bộ ở Washington, cho rằng phần lớn các nhà kinh tế đang sử dụng sai số liệu về công việc để đo lường ngành thương mại điện tử. “Sự phát triển nhanh chóng của thương mại điện tử đang tạo ra nhiều việc làm hơn so với số công việc bị mất đi và những công việc mới này đang được trả lương hậu hĩnh hơn nhiều so với các công việc trong ngành bán lẻ nói chung”, ông nói.

Cần có cái nhìn lạc quan

Ông Mandel lập luận, cuộc thống kê của Chính phủ về số lượng công việc được tạo ra trong ngành công nghiệp thương mại điện tử đã bỏ qua phần lớn những công việc trong các trung tâm hoàn tất đơn hàng và phân phối sản phẩm (fulfilment center), nơi mà đã phát triển mạnh, “ăn theo” sự bùng nổ của thương mại điện tử.

Bản báo cáo của ông Mandel dựa trên việc phân tích số liệu của từng khu vực nhỏ tại Mỹ và đưa ra những điều phát hiện bất ngờ: Từ tháng 12-2007 đến tháng 5-2017, ngành công nghiệp thương mại điện tử đã tạo ra 397.000 việc làm ở Mỹ, vượt xa so với sự sụt giảm trong ngành bán lẻ truyền thống, tương đương với  76.000 việc làm. Bên cạnh đó, tổng quỹ lương trả cho các nhân viên trong ngành thương mại điện tử cũng đã tăng tới gần 18 tỉ đô la  trong năm 2016 so với thời điểm năm 2007. Trong khi, quỹ lương cho nhân viên làm trong ngành bán lẻ truyền thống nói chung lại chỉ tăng dưới 1 tỉ đô la Mỹ trong cùng thời điểm. Cụ thể hơn, mức thu nhập bình quân theo giờ của nhân viên trong lĩnh vực thương mại điện tử, bao gồm trung tâm phân phối sản phẩm, là 21,13 đô la/giờ. Con số này cao hơn 27% so với mức 16,65 đô la/giờ trong lĩnh vực bán lẻ truyền thống nói chung.

“Rõ ràng điều này đã làm tôi ngạc nhiên, tôi không kỳ vọng có kết quả đó”, ông Mandel nói với phóng viên The New York Times và cho biết thêm, dù thế nào thì điều kết luận này cũng rút ra từ việc phân tích số liệu chứ không phải cảm tính.

Không chỉ vậy, ông Mandel còn cho rằng sự bùng nổ của thương mại điện tử góp phần “giảm sự bất bình đẳng về kinh tế và sự bất bình đẳng về địa lý”. Theo ông, công việc tại các trung tâm đóng gói và phân phối hàng hóa là những công việc toàn thời gian, mang tính bền vững và có mức thưởng hậu hĩnh. Nhiều trung tâm phân phối sản phẩm đang nở rộ ở khắp nơi trên nước Mỹ, “thậm chí ở cả những nơi mà bạn chưa từng nghe đến”.

Tuy vậy, sự phát hiện của tiến sĩ Mandel lại khiến nhiều người hoài nghi. “Tôi thấy (bản báo cáo) rất mơ hồ”, ông John Challenger, Chủ tịch của Challenger, Grey & Christmas, một công ty tính chỉ số thất nghiệp hằng tháng trên toàn nước Mỹ, chia sẻ.

Những trung tâm phân phối sản phẩm mà theo ông Mandel nghĩ là cỗ máy đang tạo ra công việc, theo ông Challenger lại “đang được tự động hóa”. Và vị chủ tịch hãng Challenger, Grey & Christmas băn khoăn rằng tiến sĩ Mandel có thể đã tính nhầm hoặc phóng đại con số thống kê về loại công việc này.

Về phía mình, ông Mandel biện minh bằng cách đưa ra ví dụ: Amazon tuyên bố rằng đã tuyển dụng 12.000 nhân viên tại Kentucky, nhưng Cục Thống kê lao động báo cáo chỉ có 2.640 công nhân được tuyển ở Kentucky trong lĩnh vực thương mại điện tử. Ông Mandel viết: “Ngược lại, ngành công nghiệp kho bãi, phân phối sản phẩm nói chung đã tuyển hơn 23.000 công nhân ở Kentucky”.

Bên cạnh đó, ông Mandel cho biết, có một lực lượng lớn việc làm tại gia không được trả lương mà mỗi người chúng ta đều đã từng trải qua như lái xe tới trung tâm thương mại, siêu thị, cửa hàng tạp hóa và mang hàng hóa về nhà. Những công việc này, hiện nay đã được chuyển hóa vào thị trường lao động.

Trên toàn nước Mỹ, từ năm 2007, “số giờ mua sắm đã giảm 64 triệu giờ một tuần, và điều này tương đương 1,5 triệu việc làm mới được tạo ra”, một số lượng lớn trong số đó là các công việc tại các trung tâm phân phối sản phẩm.

Vậy còn cuộc cách mạng sắp tới của robot và trí thông minh nhân tạo, hay còn gọi là cuộc cách mạng công nghệ 4.0? Ông Mandel cho biết: “Các robot rất khó để làm việc đó”, vì robot sẽ dần được đưa vào các dây chuyền tự động, nhưng sẽ mất nhiều thời gian hơn để chúng thay thế con người trong thị trường lao động, nhiều hơn là cách mà mọi người nghĩ.

Dù bản báo cáo của ông Mandel còn gây nhiều tranh cãi trong giới chuyên môn ở Mỹ nhưng đây là một hướng suy nghĩ tích cực cho những sự thay đổi về thị trường lao động đang và sắp diễn ra, có liên quan tới cuộc cách mạng công nghệ 4.0.