Cuộc chiến giữa IPHONE và 2 đời CEO bất lực của NOKIA

Đã 2 năm trôi qua kể từ ngày Nokia phải bán đi linh hồn của mình. Di sản của vị cựu vương di động một thời đã tan biến dưới tay Microsoft khi gã khổng lồ phần mềm thực hiện các đợt sa thải, đóng cửa nhà máy ồ ạt. Tất cả những gì còn lại là dòng chữ “Nokia” trên những chiếc điện thoại của Foxconn.

Số phận của Nokia đã được định đoạt từ rất lâu trước khi hãng này phải tuyên bố bán lại mảng di động cho Microsoft với giá rẻ mạt. Và đó là một hành trình đầy bi kịch: nếu không phải là ông lớn thống trị thị trường, Nokia đã không “chết” đau đớn tới vậy.

Nửa năm trước khi Apple ra mắt iPhone, CEO Jorma Ollila từ chức để nhường lại vị trí dẫn đầu cho Olli-Pekka Kallasvuo, một nhà lãnh đạo kỳ cựu cũng đã gắn bó với Nokia gần 3 thập kỷ. Thị phần toàn cầu của Nokia là 35%, bỏ xa đối thủ Motorola vừa “ăn may” với Razr. Gã khổng lồ Phần Lan lúc này chỉ có 2 điểm yếu cỏn con: không tham gia các trào lưu điện thoại nắp gập và điện thoại nghe nhạc do Motorola và Sony Ericsson làm chủ.

Thị trường smartphone trong năm 2006 vẫn chưa khởi sắc: tổng số smartphone bán ra trong cả năm chỉ là 48 triệu chiếc, thấp hơn cả doanh số iPhone mỗi quý trong những năm gần đây. Nói một cách chính xác, smartphone nằm ngoài nhu cầu mua sắm của đại đa số người tiêu dùng. Với họ, “điện thoại thông minh” là những sản phẩm đắt đỏ, xấu xí, phức tạp dành riêng cho đối tượng người dùng khối doanh nghiệp. Ngập tràn trong thế giới của BlackBerry và Palm, Phố Wall không tin rằng smartphone sẽ sớm trở thành một thị trường đại chúng như PC hay “dumb phone”.

Jorma Ollila, vị CEO huyền thoại đã đưa Nokia lên đỉnh cao di động, đã từng nói: “Di động có thể giúp tăng mức độ sử dụng Internet, và chúng ta đều sẽ hưởng lợi”.

Và quả thật là Nokia đã khởi động cuộc đua 3G, nhưng lại không thể tạo ra những chiếc điện thoại có thể lướt web dễ dàng.

Nhưng những kẻ đứng đầu thị trường smartphone lại không mang cùng một niềm tin với Phố Wall. Cùng với Motorola, Ericsson, Samsung và Psion, Nokia thành lập “gia đình” Symbian với tham vọng cao đẹp rằng tất cả các nhà sản xuất smartphone sẽ quy tụ dưới một hệ điều hành duy nhất. Nếu không có một tiêu chuẩn chung như Symbian, thị trường smartphone sẽ phân mảnh trầm trọng; người dùng và giới phát triển ứng dụng sẽ bị sẽ nhỏ ra hàng chục hệ điều hành có tính năng tương đồng nhưng không tương thích về chất lượng và mã nguồn.

Dưới sự dìu dắt của cả 3 ông lớn sáng lập lẫn các tên tuổi đến sau như LG, Fujitsu và Sharp, Symbian nhanh chóng trở thành hệ điều hành áp đảo: kết thúc năm 2006, hệ điều hành này chiếm tới 67% số smartphone bán ra, gấp 4 lần đối thủ đứng thứ 2 là Windows Mobile. Là người tiên phong cho dự án Symbian, Nokia cũng được hưởng miếng bánh lớn nhất: với thị phần 48%, những chiếc Nokia Symbian là bộ mặt đại diện cho kỷ nguyên smartphone trước khi iPhone ra đời.

Chỉ 6 tháng sau khi vị CEO huyền thoại Jorma Ollila trao lại quyền lãnh đạo cho phó tướng Olli-Pekka Kallasvuo, Nokia đột nhiên phải đối mặt với một đối thủ chưa từng có chút kinh nghiệm nào trên lĩnh vực di động. Tháng 1/2007, Steve Jobs khiến cho cả thế giới xôn xao khi ra mắt iPhone tại sự kiện MacWorld.

So với smartphone Nokia cùng thời, chiếc iPhone đầu tiên có vô số điểm yếu. Thậm chí, đây còn không phải là một chiếc điện thoại “thông minh” đúng nghĩa như smartphone Symbian: iPhone OS 1.0 không hỗ trợ cài ứng dụng độc lập, thay vào đó chỉ hỗ trợ “ứng dụng” nền web. Xét trên nhiều khía cạnh, iPhone là minh chứng cho sự non nớt của Apple: 14/15 tính năng bổ sung được Apple đưa lên iPhone 3G và iPhone 3GS sau này đều đã có mặt trên chiếc N95 ra mắt từ tận 2007.

So với 3 thế hệ iPhone đầu tiên, N95 chỉ có một thiếu sót duy nhất: không có màn hình cảm ứng.

Sau khi iPhone ra đời, CEO Nokia, Olli-Pekka Kallasvuo khẳng định: “Màn hình cảm ứng dĩ nhiên là không của riêng ai cả. Chúng tôi đã đưa cảm ứng lên thị trường từ 5 năm trước, năm nay sẽ có thêm 5 mẫu Nokia cảm ứng ra đời”.

Điểm yếu duy nhất của Nokia sẽ bị bộ máy marketing của Apple khai thác triệt để. Phố Wall, Thung Lũng Silicon và báo giới “nuốt” từng lời của Steve Jobs: bàn phím, bút stylus thuộc về quá khứ, màn hình cảm ứng điện dung là hiện tại và tương lai. Với Phố Wall, iPhone là hiện thân của khái niệm “PC bỏ túi”. Sự thật là chính Nokia mới là hãng sáng tạo ra chiếc smartphone đầu tiên, mới là hãng điện thoại đầu tiên dám coi sản phẩm của mình là “một cỗ máy tính đa phương tiện”, mới là kẻ tiên phong cho cuộc cách mạng 3G. Bất công thay, với người tiêu dùng, khái niệm “smartphone đầu tiên” nay lại thuộc về Apple. Công cuộc phổ cập smartphone vốn do Nokia khởi xướng nay lại được gọi tên Steve Jobs.

Nhưng quả thật là nhờ có cảm ứng mà trải nghiệm sử dụng trên iPhone khác hẳn với Nokia. Chất lượng trình duyệt và email trên iPhone tốt hơn hẳn những chiếc Nokia thông thường. Cuộc chơi smartphone nay đã bị thay đổi về bản chất. Muốn đấu lại Apple, bạn phải có cả 2 thứ: màn hình cảm ứng và một bộ máy marketing lão luyện.

Đó đều là những bài toán Nokia bất lực không thể giải được. Đi kèm với màn hình cảm ứng của iPhone là một mức giá Nokia không bao giờ nghĩ tới, bởi khẩu hiệu của hãng điện thoại Phần Lan là “Connecting People” – kết nối tất cả mọi người chứ không phải là “kết nối người giàu ở Mỹ”. Đáng ngại hơn, văn hóa của người Phần Lan cũng không cho phép tạo ra một bộ máy marketing hữu hiệu như Apple, một cá tính như Steve Jobs trong ngày một ngày hai.

Bạn không thể giết chết một gã khổng lồ chỉ bằng một nhát dao duy nhất. Thực tế, những năm trước và sau iPhone chứng kiến Nokia đạt tới đỉnh cao về công nghệ. Năm 2006, N93 ra mắt với nhiều tính năng thậm chí còn vượt mặt cả… iPhone 4 sau này. Siêu phẩm N95 của năm 2007 đạt doanh số lên tới 15 triệu chiếc! Bên cạnh N95, E90 Communicator biến giấc của giới người dùng chuyên nghiệp trở thành hiện thực nhờ vào khả năng biến hình từ một “thanh kẹo” Nokia bình thường thành một chiếc smartphone có bàn phím QWERTY đầy đủ.

Cuối năm 2008, Nokia lại đạt được thành công khi chiếc 5800 XpressMusic ra đời và đạt doanh số lên tới 8 triệu chiếc chỉ trong vòng 12 tháng sau khi phát hành. Người tiêu dùng rõ ràng là có hứng thú với smartphone cảm ứng của Nokia. Tuy vậy, do là một sản phẩm giá rẻ, XpressMusic không được coi là một đòn đánh trực diện vào iPhone.

Nokia 5800 XpressMusic ra mắt năm 2008

“Tôi không nghĩ những gì chúng ta đã thấy từ Apple sẽ bắt Nokia phải thay đổi cách nghĩ về tính ‘mở’, về phần mềm và mô hình kinh doanh của chúng tôi”, Kallasvuo khẳng định chắc nịch về iPhone trước khi vội vã bám đuổi (và thất bại đau đớn) với N97.

Phải gần 2 năm rưỡi sau khi iPhone ra đời, đến tháng 6/2009, Nokia có thể tung ra câu trả lời chính thức dành cho Apple: mẫu đầu bảng N97.

Đây chính là thời khắc đen tối quyết định đến số phận của Nokia sau này: so với iPhone và so với tất cả những chiếc Nokia trước đó, N97 thực sự là một thảm họa. Bất cứ một bài so sánh nào cũng cho thấy màn hình cảm ứng của N97 quá chậm chạp và đôi khi còn gặp lỗi. Bước sang năm thứ 2 với trọng tâm mới là cảm ứng, Symbian vẫn còn quá nhiều bug. Di sản của giao diện bàn phím vẫn còn quá rõ ràng. Thiếu RAM và dung lượng bộ nhớ, ứng dụng của N97 sẽ crash bất chợt.

Thậm chí, Nokia đã phải đợi 6 tháng từ ngày công bố mới có thể đưa N97 lên kệ mà vẫn không thể giải quyết hết lỗi.

Cũng giống như bi kịch của BlackBerry Storm hay Apple Newton, danh tiếng của Symbian sẽ chính thức bị hủy hoại vì một sản phẩm tệ duy nhất. Với Phố Wall, N97 là sản phẩm tuyệt vời nhất của Nokia, là nỗ lực đánh bại Apple ngay trên chính chiến trường cảm ứng do Apple khai mạc. Nếu như ngay cả con át chủ bài ấy còn thất bại, Nokia còn có thể làm được gì hơn?

Đến cả phó chủ tịch của Nokia lúc đó là Anssi Vanjoki còn phải thừa nhận rằng vì các vấn đề trong khâu kiểm soát chất lượng phần mềm.

Quả thật, đó là cái bẫy của thời đại. Từ năm 2006 trở về trước, người dùng có lẽ sẽ không quá bận tâm đến phần mềm, bởi xét cho cùng thì những chiếc Nokia, BlackBerry hay Samsung của thời đại tiền-iPhone vẫn mang tính cơ học nhiều hơn là số hóa, Internet-hóa. Thế rồi, với sự góp mặt của Apple và Google, vốn đều là các công ty rất mạnh về phần mềm, bản chất của cuộc chơi đã thay đổi. Bên dưới màn hình cảm ứng điện dung, trải nghiệm phần mềm quyết định tất cả.

Người ta sẽ nhanh chóng kêu gọi Nokia phải thay đổi. Ngay từ khi HTC và Motorola đạt được những thành công đầu tiên, báo giới và Phố Wall đã kêu gọi gã khổng lồ Phần Lan phải từ bỏ Symbian và chuyển sang Android. Cũng có những người khẳng định Nokia cần phải mua lại Palm, công ty sở hữu hệ điều hành di động ngang tầm Android thời bấy giờ. Và đó là còn chưa kể đến một hệ điều hành chất lượng cao nhân Linux do chính Nokia phát triển: Maemo 5.

“Một trong những người tiên phong của ngành hi-tech, Alan Kay, có rất nhiều câu nói để đời. Mới đây, tôi đọc được một câu lý giải cách Apple nhìn mọi việc: Những người thực sự nghiêm túc theo đuổi phần mềm cần phải tạo ra phần cứng của riêng họ”, Steve Jobs khẳng định tại Macworld 2007.

Nhưng gã hiệp sĩ nào cũng gàn dở. Tháng 6/2008, Nokia bỏ ra hàng tỷ USD để mua lại toàn bộ quyền sở hữu Symbian Ltd. Thay vì tập trung phát triển hệ điều hành này cho nhu cầu của riêng mình, Nokia lại thành lập một tổ chức phi lợi nhuận để mở rộng khả năng tiếp cận của cả ngành công nghiệp viễn thông tới Symbian. Gã khổng lồ Phần Lan không muốn bỏ rơi cộng đồng các nhà phát triển ứng dụng đã hàng năm trời gắn bó với đứa con tinh thần của mình.

Symbian cũng không phải là không có tiềm năng. Trên nhiều khía cạnh, hệ điều hành của Nokia đi trước Apple vài bước: phải trải qua 3 thế hệ, iPhone OS mới có đầy đủ app, copy-paste và đa nhiệm, vốn đều là các tính năng đã có mặt trên Symbian từ trước 2007. Và đó là còn chưa kể đến những lùm xùm xung quanh Flash, công nghệ đặc biệt quan trọng với Internet của thập niên 2000 nhưng lại bị Steve Jobs kiên quyết ghẻ lạnh.

Đáng tiếc rằng Symbian không có cảm ứng và cũng không nên có cảm ứng. Từ phiên bản đầu tiên ra mắt vào năm 2008 cho đến Symbian^3 có hỗ trợ cảm ứng đa điểm trên N8, hệ điều hành của Nokia vẫn liên tiếp mang tiếng xấu vì không tương thích với màn hình touch hay chip ARM xung nhịp cao. Triết lý cải tiến Symbian cho phù hợp với các nền tảng mới buộc Nokia phải phát triển độc lập từng phần nhỏ của hệ điều hành này và đến sát ngày phát hành của N8 mới đem ghép lại cùng nhau. Đến cuối cùng, phần mềm Symbian vẫn bị chỉ trích là yếu tố cản trở sức mạnh xử lý của N8.

Kết thúc quý đầu năm 2010, số lượng smartphone Symbian bán ra vẫn cao hơn cả iPhone, Android và BlackBerry cộng lại. Thế nhưng, gã khổng lồ Phần Lan chỉ thu về vỏn vẹn 65 triệu Euro tiền lãi trên 9,5 tỷ Euro doanh thu. Lợi nhuận biên của giảm từ mức 21% của năm 2006 xuống còn 6% trong năm 2010. Chỉ trong vòng 1 năm, Symbian đã mất tới 10% thị phần.

Người dùng rõ ràng là đang thèm muốn những chiếc điện thoại cảm ứng. Tương lai không còn thuộc về Nokia.

Xen giữa N97 và N8, Nokia ra mắt chiếc N900 chạy hệ điều hành Maemo 5 vào tháng 9/2009. Đây có lẽ là thành tựu công nghệ đáng kể nhất của công ty Phần Lan trong thời đại chuyển giao. Khác với Symbian, Maemo 5 có nhân Linux giống như Android, có trình duyệt nhân Mozzila và thậm chí còn có nhiều tính năng giao diện ngang ngửa với Mac OS X cùng thời.

Tiềm năng nhanh chóng trở thành bi kịch. Chẳng hiểu vì lý do gì, Nokia lại không bắt tay cùng các nhà mạng Mỹ thực hiện chiết khấu theo thuê bao cho N900, ngăn cản chiếc điện thoại này đến tay người dùng Mỹ theo cùng một cách Apple và AT&T đã sử dụng để phổ cập chiếc iPhone đắt đỏ. Bước sang năm 2010, đàn em của N900 vẫn không chịu ra đời. 1 năm sau, Nokia đã vội từ bỏ Maemo 5 để bắt tay cùng Intel ra mắt một hệ điều hành mới có tên MeeGo.

Trong những tháng đầu tiên, MeeGo vẫn có tương lai. Sự kiện công bố MeeGo được đón nhận hết sức tích cực tại MWC, tháng 2/2010. Các công ty như Aminocom, Novell và AMD nhanh chóng gia nhập liên minh MeeGo để đẩy nhanh quá trình đưa hệ điều hành này lên mọi nền tảng, từ smartphone đến TV. Tháng 8/2010, một bản mẫu của MeeGo (sau này trở thành N950) rò rỉ trên mạng.

N950 chạy MeeGo chỉ được phát hành cho các nhà phát triển.

Mọi thứ lại một lần nữa sụp đổ. Tháng 9/2010, thị phần smartphone của Nokia chỉ còn lại 31%, CEO Olli-Pekka Kallasvuo bị sa thải. Sau 6 tháng tại nhiệm, CEO mới Stephen Elop thừa nhận thảm cảnh của Nokia: Android đã vượt mặt thị phần smartphone quốc tế của Nokia. Các tổ chức tài chính uy tín như Moody và Standard & Poor đánh tụt hạng tín dụng của hãng điện thoại Phần Lan. Tình cảm của người tiêu dùng trên toàn cầu đã giảm sút đáng kể.

Ngày 8/2/2011, Stephen Elop gửi đi bức thư “giàn khoan cháy” huyền thoại để thức tỉnh Nokia: “Khi ngọn lửa đến gần, người đàn ông chỉ còn vài giây để quyết định. Ông ta có thể tiếp tục đứng trên giàn khoan và chấp nhận bị thiêu đốt. Hoặc, ông ta có thể nhảy, 30 mét vào làn nước lạnh cóng…

Và ông ta nhảy xuống. Trong hoàn cảnh bình thường, sẽ chẳng ai nghĩ đến chuyện nhảy vào làn nước lạnh cóng. Nhưng đây không phải là tình cảnh bình thường – giàn khoan của ông ta đang cháy. Thế rồi ông ta sống sót cú nhảy trên cao và làn nước lạnh cóng. Sau khi được cứu, ông ta nhận thấy tình cảnh ‘giàn khoan cháy’ đã thay đổi cách suy nghĩ, hành động của ông ta.

Nokia cũng đang đứng trên một giàn khoan cháy. Và chúng ta phải quyết định sẽ thay đổi như thế nào”.